حمید عربلین

حمید عربلین

چهارمین ضریح مطهر امام رضا(ع)

چهارمین  ضریح به نام ضریح طلا و نقره معروف به (شیر و شکر) است که در سال 1338 خورشیدی ساخته شده و پس از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه، روی ضریح نگین نشان نصب شد. این ضریح به اهتمام و نظارت مرحوم سید ابوالحسن حافظیان و هنرمندی مرحوم حاج محمد تقی ذوفن و تعدادی هنرمند و استادکار و قلمزن اصفهانی، طراحی و ساخته شد. ضریح چهارم حدود 4 متر طول و 3/60 عرض و 3/90 متر ارتفاع دارد. چهارده دهانه به نام چهارده معصوم (علیه السلام)  بر روی آن وجود دارد و وزن آن 7 تن است. سقف ضریح را صفحاتی آراسته به طلا و نقره پوشانده است.

زوایای پنهان تاریخ عکاسی مشهد

زوایای پنهان تاریخ عکاسی مشهد /غلامرضا آذری خاکستر

    روز سه شنبه پنجم اسفندماه 1393، سخنرانی مهدی حسامی کارشناس عکس مرکز اسناد آستان قدس رضوی با حضور تعدادی از کارشناسان تاریخ در محل کلاس آموزش برگزار شد. وی با اشاره به تاریخچه عکاسی در جهان و ایران گفت: «عکس در لغت به معنای فنّ عکاسی و عکسبرداری است و همچنین به عمل و شغل عکاس نیز گفته می‌شود این هنر در اکثر زبان‌های جهان فتوگرافی خوانده می‌شود که ترکیبی از دو کلمه یونانی فتو به معنی نور و گرافی به معنی ثبت یا نگارش است. بنابراین، فتوگرافی به معنای نقش کردن با نور است. اولین تصویردر سال ۱۸۲۲میلادی توسط مخترع فرانسوی، ژوزف نیسه فور نیپس تولید شد. اما عملاً ابداع عکاسی روز 7 ژانویه 1893 درمجمع فرهنگستان علوم فرانسه اعلام شد. این ابداع را هم به شخصی به نام لوئی ژاگ مانده داگر نسبت می‏دهند. جرج ایستمن در سال ۱۸۸۴ میلادی فیلم رول را ابداع کرد و با ساخت دوربین جعبه‌ای در سال ۱۸۸۸، عکاسی را برای مردم عادی مقرون به صرفه نمود و تحول مهمی در عکاسی ایجاد کرد.»  حسامی ورود عکاسی به ایران را سه سال پس از اختراع دوربین عکاسی دانست و گفت: «به هر جهت با پیدایش این صنعت و رشد و گسترش آن به فاصله کمتر از سه سال در جهان، در اواخر حکومت محمد شاه قاجار پای این صنعت به ایران گشوده شد. اولین عکس‏ها در ایران به طور غیررسمی توسط پاولوف روسی به سال 1258ق. (1842م) گرفته شد و اولین عکس‏های رسمی توسط ژول ریشار فرانسوی به تاریخ 23 و یا 25 آذر 1223 از ناصرالدین شاه به هنگام ولایعتهدی در تبریز انداخته شد. بعدها به علت علاقمندی دربار و مخصوصاً ناصرالدین شاه قاجار به هنر و صنعت عکاسی، عده‏ای ‏از افراد برجسته و آشنا به امور عکس وعکاسی از کشورهای اروپایی وارد ایران شده وبه آموزش افراد مورد تأیید دربار پرداختند و عده‏ای ‏هم از افراد نخبه وصاحب نفوذ در دربار به قصد آموزش و خرید تجهیزات عکاسی به اروپا فرستاده شدند. این عکاسان توانستند با توجه به موقعیت پیش آمده از زندگی خصوصی و محرمانه درباریان و حتی خود شاه عکس‏های نفیسی بر جای بگذارند، که در حال حاضر جزء با ارزش ترین اسناد دوره قاجار محسوب می شود. ارنست هولستر نمونه این افراد است.»   

  این کارشناس عکس از آقا رضا عکاسباشی و عبدالله قاجار به عنوان اولین عکاسان ایرانی یاد کرد و در این زمینه گفت: «ملک قاسم میرزا، نخستین عکاس ایرانی و آقارضا عکاسباشی اولین عکاس حرفه‏ای ‏ایران و عبدالله قاجار اولین عکاس علمی وفنی ایران است. نخستین عکاسخانه عمومی در تهران زیر نظر اقبال السلطنه به دست عباسعلی بیگ در سال 1285ق. بنیاد نهاده شد. او در خیابان جباخانه مبارکه حجره‏ای ‏ترتیب داد و شروع به عکسبرداری نمود و قیمت عکس هم به بزرگی وکوچکی عکس ارتباط داشته است. «عکس بزرگ یکی چهارهزار دینار تا دوازده عدد. بعد از آن زیادتر طالب باشد یکی سه هزار دینار است. عکس کوچک یکی دوهزار دینار است تا دوازده عدد. بعد از آن هرکس زیادتر بخواهد یکی سی شاهی.»   کارشناس عکس مرکز اسناد آستان قدس رضوی در ارتباط با تاریخ ورود عکاسی به مشهد معتقد است: «تاریخ عکاسی در شهر مشهد با توجه به اهمیت و جایگاه آن در تاریخ سیاسی دوره معاصر ایران بسیار مبهم و پنهان است به طوری که فاصله بین اولین عکس گرفته شده در مشهد به سال 1276ق. با اولین عکسی که به طور رسمی در شهر مشهد (1319ق.) میرزا فرج الله عباداف گرفته شده است 43 سال، و با اولین عکسی که به طور رسمی در ایران گرفته شده حدود 61 سال است و پیدا کردن علل و وعوامل این فاصله نیاز به یک بررسی علمی و تاریخی دارد. خوشبختانه قبل از تهیه عکس از شهر مشهد نقاشی‏های از شهر مشهد تهیه شده است. از جمله این موارد به کلنل سی .ام. مک گرگوراشاره کرد که از مشهد در سال 1875م. تهیه کرده است.»   مهدی حسامی مهمترین علت عدم رشد عکاسی در مشهد را عدم امنیت دانست و گفت: «خوف از ترکمانان در خراسان به حدی بوده که آرمینیوس وامبری نوشته است: «جسارت را به حدی رساندم که چهار منزل بین مزینان تا شاهرود را بدون بدرقه طی کردم، در صورتی که خود ایرانی‏ها کمتر جرأت می‏کنند این فاصله را بدون حمایت توپخانه طی کنند، زیرا از تاخت و تاز ترکمنها بسیار بیمناک می‏باشند.» همچنین ویکتور برار در حدود سال‏های 1862م خراسان را مورد تهاجم اقوام بادیه نشین صحرای ایران و ترکمانان جلگه‏های ماوراء خزر می‏داند، که دولت تنها مالک شهرهای بزرگ در پشت دیوارهای گلین و کنگره دار بوده، و در بین راه‏ها نیز امنیت وجود نداشته است. اولین عکاسی که به طور رسمی از طرف دربار برای پوشش قرار دادن اخبار جنگ وارد می‏شود به مدت 18ماه اسیر و گرفتار ترکمن‏ها می‏شود. بلاکویل در سال 1277ق به دنبال لشگر ایران عازم مرو شد. در رابطه به هزینه‏های عکاسی در ایران و به خصوص در خراسان و شهر مشهد بنا به فاصله نسبتاً زیاد از پایتخت و حمل و نقل شیشه‏های عکاسی و جاپ و ظهور هم بسیار بالا بوده است. به طور مثال و بر اساس یاداشت‏های تاریخچه عکاسی ایرج افشار، آنجا که از مالیات عکاسی در خراسان یاد می‏کند، به این نکته پی می‏بریم که عکاسی در خراسان سال‏ها پیش از آن رواج داشته است: «مالیات عکاسی در خراسان در سال 1329قمری در سال بیست تومان بوده است و کتابفروشی پنج تومان. مطبعه سنگی ده تومان و مطبعه سربی شصت تومان.»  

وی ورود عکاسی به آستان قدس را در دوره قاجار عنوان کرد و چنین ادامه داد: «آستان قدس رضوی نیز همگام با سایر مراکز و مؤسسات به محض ورود هنر و صنعت به شهر به دو منظور یکی برای برای ثبت وقایع، بازدیدها و تشریفات مذهبی و سیاسی و دیگری برای ثبت و ضبط تغییر و تحولات حوزه اماکن متبرکه رضوی ومعماری، نهایت استفاده را از هنر وصنعت عکاسی برده است. حتی عکاسانی را برای انجام امورعکس و عکاسی به استخدام خود در آورد که نمونه اسناد مکتوب مربوط به پرداخت مواجب به عکاسان در حرم در دوره قاجار موجود است. ولی از عکس‏های گرفته شده توسط این عکاسان ظاهراً خبری نیست. از جمله این عکاسان می‏توان به میرآقا عکاسباشی اشاره کرد.»   آقای حسامی کارشناس عکس و مسئول بخش اطلاع رسانی مرکز اسناد در بخش پایانی سخنانش با اشاره به سبک عکاسی زیارتی گفت:

«اولین کسانی که شروع به عکاسی در اطراف حرم از زائران کردند عکاسانی بودند که عکاسخانه نداشتند و به صورت سیار در اطراف حرم فعالیت می‏کردند. عکاسان اغلب مشتریان را به پشت‌بام‌های خانه‌های اطراف حرم، جایی که نمای خوبی داشته باشد می‌بردند و از مردم طوری که حرم در منظرة پشت سر آنها قرار می‌گرفت. اما حمل دوربین سنگین و ابزار کار و لنزهای نامناسب مشتری و عکاس را راضی نمی‌کرد و از این‌رو مونتاژ عکس مورد استقبال قرار گرفت. موضوعات پرده‌ها مضامین و مکان‌های قدسی است که بیشتر به حرم، گنبد و گلدسته‌ها، صحن‌ها، ضریح، ضمانت آهو و مربوط می‏شود. با این حال عکاسان حرم بارگاهی و یا به نوعی عکاسان عکاسی زیارتی طی سال‏های کار خود، همیشه به این خواست مشتری که قرار گرفتن در طبیعی ترین و واقعی ترین منظره حرم و بارگاه رضوی بوده، توجه داشته‌ و سعی در ایجاد تصاویری هرچه شبیه تر به واقعیت کرده‌اند.» 

سیری در تاریخ عکاسی مشهد در دوران پهلوی

تاریخ : 1392/9/7 پنجشنبه

تعداد بازدید: 2776

سیری در تاریخ عکاسی مشهد دردوران پهلوی/محمد محمدزاده تیتکانلو

در آغاز سلطنت پهلوی و شروع تغییرات بنیادین معماری شهری، هنگام شکل‌گیری فلکه حضرت، عکاس‌خانه‌هایی دور فلکه و دیواربه‌دیوار حرم تأسیس شد.

ممارست عکاس با گنبد و بارگاه حرم مطهر و تقاضای مشتریان زائر، باعث به‌وجودآمدن شیوه‌ای نو در عکاسی حدود دهه20 شمسی گردید که به نام عکاسی "حرم بارگاهی" شناخته شده است. نقاشانی که پرده‌های قهوه‌خانه‌ای می‌کشیدند، به کمک عکاسان اولیه حرم بارگاه که مشتریان خود را روی بام عکاس‌خانه برده و در جوار و پس‌زمینه بارگاه ملکوتی عکس زیارتی می‌ساختند، آمده و با استفاده از نقوش و عناصر و نشانه‌های حرم مطهر و به مدد شیوه نگارگری قهوه‌خانه، پرده‌هایی محصورکننده ایجاد کردند، تا که این شیوه از عکاسی دینی در داخل آتلیه به شکلی هنری انجام پذیرد. درنتیجه عکس زیارتی برای زائر قسمتی از عبادت شد و هنگام بازگشت به موطن خود، آن را با احترام بر طاقچه می‌گذاشت تا عبادت خود را مکرر کند و نیز سندی باشد جهت ارایه به آشنایان از زیارت انجام‌یافته.

                                            فتو دانش - خیابان طبرسی، سال 1342

از عکاس‌خانه‌های قدیم این شیوه بی‌بدیل در دهه20 و دهه30، می‌توان از همایون، رحمت‌اله، سیاح، اطمینان، شهیدی‌پور، محمدی، دارالسلام، فردوسی، سعادت، کاروان و شرق نام برد. عکاس‌خانه‌های پرتره‌کار در مشهد از دوران پهلوی رو به افزایش گذاشتند و با فعال‌شدن چندین ژنراتور برق در مرکز شهر، عکاسی روزچاپ رو به انحلال گذاشت و عکاس‌خانه‌ها در آتلیه خود صاحب پرژکتورهای تأمین نور برای عکس‌برداری شدند. تعدادی از مهم‌ترین آتلیه‌های پرتره‌کار در مشهد، در دهه اول و دوم حکومت پهلوی عبارت بودند از: نصرت 1303، امید 1304، ادیسون 1307، پیما 1312، آیریا 1313، مانی 1318 و مهم‌ترین عکاس‌خانه‌های پرتره در دهه30 عبارت بودند از: مریخ، هنر، پر، قدسی، روپال، رکلام، اونیورسال، رکس، کتایون، هالیوود، کلمبیا، کاخ، فلاش، نخستین، آپادانا و روپال. در سطح شهر، عکاسان فوری‌کار نیز فعالیت می‌کردند که سبک و سیاق آنان با آتلیه‌داران متفاوت بود. این نوع عکاسان با دوربین مخصوصی که مشهدی‌ها آن‌را "دست‌لتگی" می‌نامیدند و تاریک‌خانه عکاس نیز محسوب می‌شد، کار می‌کردند. روش کار آنان با نگاتیو کاغذی بود که نسبت به فیلم عکاسی حساسیت کمتری داشت. درنتیجه عکاس، کار ظهور و ثبوت را بدون نگرانی از تأثیر سریع نور روز بر نگاتیو، درون جعبه دوربین انجام می‌داد. کار این نوع از عکاسان مشهدی بیش‌تر تهیه عکس فوری پرسنلی بود و کوچه «ثبت» که در مرکز شهر و نزدیک ادارات مهم قرار داشت، جایگاهی خاص و مهم برای "فوری‌کاران" محسوب می‌شد و دکان اغلب آنان در آن کوچه به‌گونه ای متمرکز، درکنار یک‌دیگر واقع شده بود. ازعکاسان خوش‌ذوقی که خارج از آتلیه نیز به عکاسی آماتوری می‌پرداختند، می‌توان به ابراهیم ذهبی با نام مستعار "سیاح"، هاشم ظریف، محمد صانع و عماد عصار که اولین نشریه مصوّر مشهد را با عکس‌های خود منتشر ساخت، اشاره کرد.

                                         عکاسان فوری‌کار کوچه ثبت، عکس از سیاح

ابراهیم سیاح در سال 1338 نشان هنر و مقام اولی را از جشنواره جهانی عکس به‌خاطر عکس "سقای پیر" به‌دست آورد و بدین‌صورت نخستین جایزه جهانی عکاسی را برای شهر مشهد به ارمغان آورد. وی عکس‌هایی با نگاه هنری به ثبت رسانید که در نوع خود بی‌نظیر است.
محمد صانع که به‌عنوان عکاس آستان‌قدس رضوی نیز فعالیت داشته است و به‌واسطه نگاتیوهای 6×6 و 9×6 سیاه‌وسفید جادویی وی، عکس‌های سحرانگیز فراوانی برای این دیار به غنیمت مانده است. موضوع عکس‌های استاد صانع اغلب از ابنیه مختلف شهر، معماری حرم، مدارس، حوزه‌های قدیمی، محیط شهری و پرتره‌های عمومی از مردمان مشهد بوده است. هنگامی‌که به مجموع تصاویر و عکس‌های این عکاس توان‌مند با دقت و تأمل بنگریم، باور خواهیم کرد که لقب "کمال‌الملک عکاسی‌ مشهد" که برخی به وی نسبت داده‌اند، بی‌جا نبوده است. آماری که در مورد تعداد عکاس‌خانه‌های دوران پهلوی در مشهد می‌توان داد، طبق یافته‌هایی است که تاکنون به آن رسیده‌ایم و چون تحقیقات به‌طور مداوم ادامه دارد، ممکن است در آینده به آمار دقیق‌تری نیز دست یافت و اما یافته‌ها تا به امروز بدین‌گونه است: عکاس‌خانه‌های دوران قاجار تا دوران پهلوی حدود 8 تا 10 دکان. لازم به ذکر است که رونق این آتلیه‌های اولیه در آغاز، باعث گردیده بود که حاکمان شهر برای این شغل در مشهد مالیات درنظر بگیرند و مالیات عکاسی در مشهد، در سال 1329ق، بیست‌تومان در سال، برآورد شده بود. عکاس‌خانه‌های دهه اول تا دوم دوران پهلوی حدود 15 تا 18 دکان. قوانین عکاسی تدوین‌شده درآغاز دهه دوم و منع استفاده از نقوشی مانند شیر و خورشید، پرچم، نشانه‌های نظامی، مارک‌ها، عناوین، نشان‌ها، القاب و غیره برای علایم تجاری که این عکاس‌خانه‌ها باید به ثبت می‌رساندند، باعث گردید که مهرها و آرم پشت عکس‌های این عکاس‌خانه‌ها شکل ساده‎‌‌ای به‌خود بگیرند. همین امر به مرور باعث کم‌شدن آرایه‌ها و پرده‌های پر نقش‌ونگار در آتلیه نیز گردید و چنان شد که تا دهه30 این نوع آرایه‌های عکاس‌خانه‌ای (به‌جز در تعداد معدودی آتلیه مانند عکاسی امید) کاملأ برچیده شدند. گل‌وگلدان‌ها، مبل‌های سلطنتی، میزها و نرده‌های دکوری، مجسمه‌ها و پرده‌های پر نقش‌ونگار جمع شدند و تنها پرده‌ای ساده با یک صندلی در آتلیه استفاده شد. عکاس‌خانه‌ها از دهه30 تا دهه40، حدود 50 دکان شدند و با رشد روزافزون شغل عکاسی، تأسیس مجمعی که به مسایل و امورات شغلی و قانونی این صنف بپردازد، یک ضرورت شناخته شد. بنابراین در سال 1334 "سندیکای عکاسان مشهد" تأسیس گردید. این مجمع بعدها با نام "اتحادیة عکاسان و فیلم‌برداران مشهد" کار خود را ادامه داد. سال 40 تا 57 شمسی، حدود 110 آتلیه و لابراتوار در شهر مشغول به‌ کار بودند که از این تعداد، بالغ بر 60 عکاس‌خانه، پروانه کسب داشتند. شش‌سال بعد از انقلاب در سال 1363، عکاس‌خانه‌های شهر به 350 مغازه رسید که حدود 250باب از آن، عکاسی حرم بارگاهی بوده است و امروزه در سال 1392، مجموع عکاس‌خانه‌های سطح شهر مشهد حدوداً به 1900 عکاس‌خانه رسیده است که دوسوم این آمار، عکاسان پرتره‌کار و یک‌سوم آن نیز عکاسان حرم بارگاهی می‌باشند.

محمد محمدزاده تیتکانلو

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
منابع
عکس‌های قدیم ایران – دکتر قاسم صافی گلپایگانی، 1374
قانون اساسی و کلیه قوانین جزایی – چاپ تابان، 1324
قوانین جزایی، قانون مجازات عمومی، اسفندماه 1312
مجموعه قوانین و آئین‌نامه‌ها مصوب وزارت دادگستری، 1312
اسنادی از موسیقی، تأتر و سینمای ایران- وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1379
سیر تحول عکاسی – دکتر محمد ستاری، 1388
عکاس‌خانه ایام - نسرین ترابی، 1383
ایران کلده وشوش – مادام ژان دیولافوا – ترجمه همایون، 1887 میلادی
گنجینه اسناد – ش3 (1572) ش 312: 60- 61
سالنامه مشهد، 1338
سالنامه آریان، 1348
سالنامه پارس، 1310 – 1312 - 1317
سالنامه کشور ایران سال بیست‌وهفتم، 1351
نشریه عکس، شماره ،220 ص ،12سال نوزدهم، مرداد 1348
تاریخ مشهدالرضا، احمد ماهوان، دفتر جغرافیایی و انتشارات ماهوان (ماه نشر)، چاپ دوم، 1388

آمادگی برای نمایشگاه/حمید عربلین

سال 86 تصمیم گرفتم یک مجموعه از پرتره های خانوادگیم  از اواخر قاجار تا حدود اول انقلاب به نمایش بزارم . عکسهارو چاپ وآماده کردم فقط پاسپارتو نشدن .حتی قاب هم تهیه کردم ولی باور کنید هیچ فضایی واسه نمایش آثار پیدا نکردم . دو سه جایی رفتم که به دلایلی نشد .از 86 تا به امروز هر 6 ماه یک دفعه عکسهارو باز میکنم و بهشون یک نگاهی میندازم .حمید عربلین

Like