سیری در تاریخ عکاسی مشهد در دوران پهلوی

تاریخ : 1392/9/7 پنجشنبه

تعداد بازدید: 2776

سیری در تاریخ عکاسی مشهد دردوران پهلوی/محمد محمدزاده تیتکانلو

در آغاز سلطنت پهلوی و شروع تغییرات بنیادین معماری شهری، هنگام شکل‌گیری فلکه حضرت، عکاس‌خانه‌هایی دور فلکه و دیواربه‌دیوار حرم تأسیس شد.

ممارست عکاس با گنبد و بارگاه حرم مطهر و تقاضای مشتریان زائر، باعث به‌وجودآمدن شیوه‌ای نو در عکاسی حدود دهه20 شمسی گردید که به نام عکاسی "حرم بارگاهی" شناخته شده است. نقاشانی که پرده‌های قهوه‌خانه‌ای می‌کشیدند، به کمک عکاسان اولیه حرم بارگاه که مشتریان خود را روی بام عکاس‌خانه برده و در جوار و پس‌زمینه بارگاه ملکوتی عکس زیارتی می‌ساختند، آمده و با استفاده از نقوش و عناصر و نشانه‌های حرم مطهر و به مدد شیوه نگارگری قهوه‌خانه، پرده‌هایی محصورکننده ایجاد کردند، تا که این شیوه از عکاسی دینی در داخل آتلیه به شکلی هنری انجام پذیرد. درنتیجه عکس زیارتی برای زائر قسمتی از عبادت شد و هنگام بازگشت به موطن خود، آن را با احترام بر طاقچه می‌گذاشت تا عبادت خود را مکرر کند و نیز سندی باشد جهت ارایه به آشنایان از زیارت انجام‌یافته.

                                            فتو دانش - خیابان طبرسی، سال 1342

از عکاس‌خانه‌های قدیم این شیوه بی‌بدیل در دهه20 و دهه30، می‌توان از همایون، رحمت‌اله، سیاح، اطمینان، شهیدی‌پور، محمدی، دارالسلام، فردوسی، سعادت، کاروان و شرق نام برد. عکاس‌خانه‌های پرتره‌کار در مشهد از دوران پهلوی رو به افزایش گذاشتند و با فعال‌شدن چندین ژنراتور برق در مرکز شهر، عکاسی روزچاپ رو به انحلال گذاشت و عکاس‌خانه‌ها در آتلیه خود صاحب پرژکتورهای تأمین نور برای عکس‌برداری شدند. تعدادی از مهم‌ترین آتلیه‌های پرتره‌کار در مشهد، در دهه اول و دوم حکومت پهلوی عبارت بودند از: نصرت 1303، امید 1304، ادیسون 1307، پیما 1312، آیریا 1313، مانی 1318 و مهم‌ترین عکاس‌خانه‌های پرتره در دهه30 عبارت بودند از: مریخ، هنر، پر، قدسی، روپال، رکلام، اونیورسال، رکس، کتایون، هالیوود، کلمبیا، کاخ، فلاش، نخستین، آپادانا و روپال. در سطح شهر، عکاسان فوری‌کار نیز فعالیت می‌کردند که سبک و سیاق آنان با آتلیه‌داران متفاوت بود. این نوع عکاسان با دوربین مخصوصی که مشهدی‌ها آن‌را "دست‌لتگی" می‌نامیدند و تاریک‌خانه عکاس نیز محسوب می‌شد، کار می‌کردند. روش کار آنان با نگاتیو کاغذی بود که نسبت به فیلم عکاسی حساسیت کمتری داشت. درنتیجه عکاس، کار ظهور و ثبوت را بدون نگرانی از تأثیر سریع نور روز بر نگاتیو، درون جعبه دوربین انجام می‌داد. کار این نوع از عکاسان مشهدی بیش‌تر تهیه عکس فوری پرسنلی بود و کوچه «ثبت» که در مرکز شهر و نزدیک ادارات مهم قرار داشت، جایگاهی خاص و مهم برای "فوری‌کاران" محسوب می‌شد و دکان اغلب آنان در آن کوچه به‌گونه ای متمرکز، درکنار یک‌دیگر واقع شده بود. ازعکاسان خوش‌ذوقی که خارج از آتلیه نیز به عکاسی آماتوری می‌پرداختند، می‌توان به ابراهیم ذهبی با نام مستعار "سیاح"، هاشم ظریف، محمد صانع و عماد عصار که اولین نشریه مصوّر مشهد را با عکس‌های خود منتشر ساخت، اشاره کرد.

                                         عکاسان فوری‌کار کوچه ثبت، عکس از سیاح

ابراهیم سیاح در سال 1338 نشان هنر و مقام اولی را از جشنواره جهانی عکس به‌خاطر عکس "سقای پیر" به‌دست آورد و بدین‌صورت نخستین جایزه جهانی عکاسی را برای شهر مشهد به ارمغان آورد. وی عکس‌هایی با نگاه هنری به ثبت رسانید که در نوع خود بی‌نظیر است.
محمد صانع که به‌عنوان عکاس آستان‌قدس رضوی نیز فعالیت داشته است و به‌واسطه نگاتیوهای 6×6 و 9×6 سیاه‌وسفید جادویی وی، عکس‌های سحرانگیز فراوانی برای این دیار به غنیمت مانده است. موضوع عکس‌های استاد صانع اغلب از ابنیه مختلف شهر، معماری حرم، مدارس، حوزه‌های قدیمی، محیط شهری و پرتره‌های عمومی از مردمان مشهد بوده است. هنگامی‌که به مجموع تصاویر و عکس‌های این عکاس توان‌مند با دقت و تأمل بنگریم، باور خواهیم کرد که لقب "کمال‌الملک عکاسی‌ مشهد" که برخی به وی نسبت داده‌اند، بی‌جا نبوده است. آماری که در مورد تعداد عکاس‌خانه‌های دوران پهلوی در مشهد می‌توان داد، طبق یافته‌هایی است که تاکنون به آن رسیده‌ایم و چون تحقیقات به‌طور مداوم ادامه دارد، ممکن است در آینده به آمار دقیق‌تری نیز دست یافت و اما یافته‌ها تا به امروز بدین‌گونه است: عکاس‌خانه‌های دوران قاجار تا دوران پهلوی حدود 8 تا 10 دکان. لازم به ذکر است که رونق این آتلیه‌های اولیه در آغاز، باعث گردیده بود که حاکمان شهر برای این شغل در مشهد مالیات درنظر بگیرند و مالیات عکاسی در مشهد، در سال 1329ق، بیست‌تومان در سال، برآورد شده بود. عکاس‌خانه‌های دهه اول تا دوم دوران پهلوی حدود 15 تا 18 دکان. قوانین عکاسی تدوین‌شده درآغاز دهه دوم و منع استفاده از نقوشی مانند شیر و خورشید، پرچم، نشانه‌های نظامی، مارک‌ها، عناوین، نشان‌ها، القاب و غیره برای علایم تجاری که این عکاس‌خانه‌ها باید به ثبت می‌رساندند، باعث گردید که مهرها و آرم پشت عکس‌های این عکاس‌خانه‌ها شکل ساده‎‌‌ای به‌خود بگیرند. همین امر به مرور باعث کم‌شدن آرایه‌ها و پرده‌های پر نقش‌ونگار در آتلیه نیز گردید و چنان شد که تا دهه30 این نوع آرایه‌های عکاس‌خانه‌ای (به‌جز در تعداد معدودی آتلیه مانند عکاسی امید) کاملأ برچیده شدند. گل‌وگلدان‌ها، مبل‌های سلطنتی، میزها و نرده‌های دکوری، مجسمه‌ها و پرده‌های پر نقش‌ونگار جمع شدند و تنها پرده‌ای ساده با یک صندلی در آتلیه استفاده شد. عکاس‌خانه‌ها از دهه30 تا دهه40، حدود 50 دکان شدند و با رشد روزافزون شغل عکاسی، تأسیس مجمعی که به مسایل و امورات شغلی و قانونی این صنف بپردازد، یک ضرورت شناخته شد. بنابراین در سال 1334 "سندیکای عکاسان مشهد" تأسیس گردید. این مجمع بعدها با نام "اتحادیة عکاسان و فیلم‌برداران مشهد" کار خود را ادامه داد. سال 40 تا 57 شمسی، حدود 110 آتلیه و لابراتوار در شهر مشغول به‌ کار بودند که از این تعداد، بالغ بر 60 عکاس‌خانه، پروانه کسب داشتند. شش‌سال بعد از انقلاب در سال 1363، عکاس‌خانه‌های شهر به 350 مغازه رسید که حدود 250باب از آن، عکاسی حرم بارگاهی بوده است و امروزه در سال 1392، مجموع عکاس‌خانه‌های سطح شهر مشهد حدوداً به 1900 عکاس‌خانه رسیده است که دوسوم این آمار، عکاسان پرتره‌کار و یک‌سوم آن نیز عکاسان حرم بارگاهی می‌باشند.

محمد محمدزاده تیتکانلو

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
منابع
عکس‌های قدیم ایران – دکتر قاسم صافی گلپایگانی، 1374
قانون اساسی و کلیه قوانین جزایی – چاپ تابان، 1324
قوانین جزایی، قانون مجازات عمومی، اسفندماه 1312
مجموعه قوانین و آئین‌نامه‌ها مصوب وزارت دادگستری، 1312
اسنادی از موسیقی، تأتر و سینمای ایران- وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1379
سیر تحول عکاسی – دکتر محمد ستاری، 1388
عکاس‌خانه ایام - نسرین ترابی، 1383
ایران کلده وشوش – مادام ژان دیولافوا – ترجمه همایون، 1887 میلادی
گنجینه اسناد – ش3 (1572) ش 312: 60- 61
سالنامه مشهد، 1338
سالنامه آریان، 1348
سالنامه پارس، 1310 – 1312 - 1317
سالنامه کشور ایران سال بیست‌وهفتم، 1351
نشریه عکس، شماره ،220 ص ،12سال نوزدهم، مرداد 1348
تاریخ مشهدالرضا، احمد ماهوان، دفتر جغرافیایی و انتشارات ماهوان (ماه نشر)، چاپ دوم، 1388